با شروع زمستان سال ۱۳۹۸ شمسی (۲۰۱۹ میلادی) و درست در زمانی که مردم بسیاری از مناطق جهان در حال تدارک مراسم کریسمس و سال جدید میلادی بودند، خبر پخش یک ویروس مسری و کشنده از سمت جنوب شرقی آسیا سبب نگرانی مردم کشورهای مختلف شد. در ابتدای شیوع بیماری، به دلیل عدم شناخت کافی از نوع و عملکرد ویروس، سیاست‌های بهداشتی و درمانی متفاوت و گاها اشتباهی در کشورهای مختلف اتخاذ شد. گرچه با ورود واکسن به بازارهای جهانی (اواخر ۲۰۲۰ و اوایل ۲۰۲۱ در برخی کشورها) نرخ ابتلا و مرگ ناشی از این ویروس کاهش چشمگیری داشت اما بنا به گزارش‌های سازمان جهانی بهداشت تعداد مبتلایان «تایید شده» تاکنون به بیش از ۷۰۰ میلیون نفر در جهان رسیده و براساس آمارهای رسمی اعلام شده قریب به ۷ میلیون نفر جان خود را از دست داده‌اند. با این وجود توجه به این مساله ضروری است که پژوهش‌ها نشان می‌دهد که آمار مبتلایان و قربانیان این ویروس بسیار بالاتر از موارد تاییده شده است. در یکی از آخرین پژوهش‌های مرتبط به آمار مرگ و میر مبتلایان به کووید-۱۹ که اخیرا در ژورنال پژوهشی نیچر به چاپ رسیده نشان می‌دهد که میزان مرگ و میر واقعی در اثر ابتلا به کووید-۱۹ سه برابر میزان «رسمی» اعلام شده است. به نظر می‌رسد تا کنون بیش از ۲۰ میلیون نفر در سرتاسر جهان بر اثر ابتلاء به این ویروس جان باخته‌اند که به دلیل عدم شفافیت در شیوه نشر آمار یا به دلیل تفاوت شیوه ثبت دلایل فوت در کشورهای مختلف، این مساله از دید بسیاری دور مانده است.
ویروس کووید-۱۹ نخستین بار در شهر ووهان (استان هوبی) چین آغاز و موارد پراکنده‌ای از آن در کشورهای اروپایی و آسیای جنوب شرقی گزارش شد. اما نیمه دوم بهمن ماه سال ۱۳۹۸ شیوع گسترده و غیرقابل کنترل آن در دونقطه جهان توجه بسیاری را به خود جلب کرد: استان لومباردی در ایتالیا و استان قم در ایران. در این نوشتار بر آنیم تا با استناد به مقاله دکتر ماهان غفاری، پژوهشگر دانشگاه آکسفورد بریتانیا، و همکارانش به درک بهتری از روند شروع و پخش کووید-۱۹ در ایران برسیم.
منبع: سازمان جهانی بهداشت (WHO)
در حالی که مراحل اولیه شیوع کووید-۱۹ در چین، ایتالیا و بسیاری از کشورهای دیگر به طور گسترده مطالعه شده، اپیدمی اولیه ایران به دلیل عدم شفافیت در ارائه آمار و حجم کمتر داده‌های مربوط به بیماری چندان مورد توجه پژوهشگران قرار نگرفته است. برخی گزارش‌های اولیه حاکی از آن است که دو مورد اول تایید شده در قم احتمالا تاجرانی بودند که به طور مرتب به چین سفر می‌کردند. با این حال به دلیل نرخ بالای مبتلایان بدون علامت مشخص یا با علایم خفیف، به طور قطعی نمی‌توان گفت اولین مورد مبتلایان واقعی به کووید-۱۹ در ایران چه فرد یا افرادی بودند. به عنوان مثال مرکز مطالعات ژنوم کووید-۱۹ در بریتانیا نشان داده است که بیش از هزار مورد ازناقلان ویروس افراد بدون علایم یا با علایم خفیف بودند. با توجه به مطالعات این‌چنینی به نظر می‌رسد که مسیر انتقال این ویروس به ایران از طریق تاجران ایرانی یا چینی بوده که در شروع همه‌گیری بین این دو کشور سفر کردند.
از سوی دیگر شیوع آنفولانزای فصلی که از آبانماه سال ۱۳۹۸ در ایران آغاز شد، تمایز مبتلایان به کووید-۱۹ و آنفولانزا را برای کادر درمان و محققان دشوار کرد. با این حال زمانی که اولین مورد قطعی به طور رسمی در ایران مشخص و گزارش شد، میزان مبتلایان با علایم خفیف و شدید، بسیار بیشتر از ظرفیت آزمایشگاهی و پزشکی سیستم بهداشتی ایران در کنترل و پیشگیری از بیماری بود. ایران نه تنها جزو اولین کشورهایی بود که با شیوع گسترده و سریع این بیماری مواجه شد، بلکه به عنوان یکی از منابع اصلی گسترش آن در آسیای مرکزی و خاورمیانه شناخته می‌شود. همچنین ایران نه تنها پروتکل‌های جهانی برای پیشگیری از بیماری را به درستی رعایت نکرد، بلکه سطح اقدامات ایمنی لازم برای پیشگیری از شیوع و پخش این بیماری را پس از قرنطینه اول در بهار، به سرعت کاهش داد. بازگشایی مدارس، اداره‌ها و سایر مراکز تجاری و تفریحی سبب شد ایران به سرعت با موج دوم شیوع را تجربه کند. ایران جزو اولین کشورهایی (شاید اولین کشور) بود که موج دوباره کووید-۱۹ را تجربه کرد و سپس در طی سال‌های پس از آن با موج‌های متعددی از شیوع بیماری مواجه شد. گرچه بسیاری از محققان و پزشکان برجسته در سرتاسر جهان بر لزوم تعطیلی مراکز عمومی و فاصله اجتماعی تاکید داشتند، دولت حاکم بر ایران سیاست‌های متفاوتی را در پیش گرفت. در نتیجه اتخاذ سیاست‌های نادرست، کمبود کادر درمان، نبود امکانات کافی بهداشتی و بیمارستانی سبب شد که ایران در زمره کشورهایی با بالاترین میزان ابتلا و مرگ دراثر آن قرار بگیرد. از سوی دیگر عدم شفافیت در نشر آمارهای مربوط به ابتلا و فوت ناشی از کووید-۱۹ نیز به این باور که مرگ و میر ناشی از شیوع این بیماری فراتر از آمار رسمی است دامن می‌زند. با این وجود گرچه میزان مرگ و میر از کووید-۱۹ قریب به ۰.۸ درصد جمعیت در جهان گزارش شده، اما این میزان براساس گزارش‌های رسمی در ایران ۱.۹ درصد یعنی حدود دو و نیم برابر تعداد جهانی به ازای جمعیت است.
منبع: سازمان جهانی بهداشت (WHO)
از سوی دیگر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ایران از ۳۱ اسفند ۱۳۹۹ انتشار داده‌های سطح استانی در مورد تعداد موارد تایید شده کووید-۱۹ و همچنین مرگ و میر ناشی از آن متوقف کرد. در نتیجه درست در بحبوحه شیوع این بیماری و زمانی که انتشار داده‌ها به درک بهتر دانشمندان برای مقابله با آن ضروری بود، سیاست‌های دولتی ایران مانع از نشر اطلاعات دقیق و کامل در این باره شد. بدین ترتیب نحوه انتشار کووید-۱۹ تنها به صورت شاخص‌هایی با کد رنگی دسته‌بندی گردید {آبی (بروز کم)، زرد (بروز متوسط)، نارنجی (بروز بالا) و قرمز (بروز بسیار بالا)}. با وجود آنکه میزان پخش و ابتلا ویروس در برخی نقاط ایران به بیش از نیمی از جمعیت برخی شهرهای رسید، اما اطلاعات آماری دقیقی در رابطه با این بیماری از سوی وزارت بهداشت به صورت رسمی اعلام نشد. این موارد سبب شده است که پژوهش در مورد نحوه شروع، پخش و میزان ابتلاء به کووید-۱۹ در ایران با مشکلات بسیاری همراه شود.
بررسی و درک اپیدمی اولیه کووید-۱۹ نه تنها به درک بهتر ما از شیوع این بیماری کمک می‌کند، بلکه سبب می‌گردد تا در هنگام شیوع موارد مشابه خطاهای نظارتی و درمانی به حداقل برسد. داده‌های بالینی و اپیدمیولوژیکی موجود از همه‌گیری کووید-۱۹ از جمله داده‌های ژنتیکی، سفرهای هوایی مسافران به/از مقصد ایران و تطابق آن با دیگر داده‌های جمع‌آوری شده از کشورهای دیگر جهان اطلاعات جالبی در مورد این ویروس به ما می‌دهد که در بخش‌های بعدی این مقاله به آن می‌پردازیم.