در چهارمین قسمت این مجموعه از مقالات قصد داریم به معرفی یافته‌های آزمایشگاهی برای تشخیص مسمومیت با گازهای شناخته شده بپردازیم. در ادامه به این سوال پاسخ می‌دهیم که عوارض جسمی طولانی مدت مسمومیت با گازهای شیمیایی چیست.
وظیفه خود می‌دانیم که مجددا تاکید کنیم که قصد ما در آیفا بررسی عوامل احتمالی دخیل در مسمومیت زنجیره‌ای دانش‌آموزان براساس شواهد و گزارش‌های ارائه شده از سوی آنها و کادر درمان است. بدیهی است که به دلیل عدم دسترسی مستقیم به بیماران و نمونه‌های آزمایشگاهی، این سلسله گزارش‌ها تنها و تنها براساس منابع علمی موجود در رابطه با استفاده از گازها و عوامل مسمومیت‌زای شناخته‌شده نوشته می‌شود.
بیشتر بخوانید:
- بررسی عوامل مربوط به مسمومیت‌های زنجیره‌ای دانش‌آموزان ایرانی (قسمت اول: مقدمه)
- بررسی عوامل مربوط به مسمومیت‌های زنجیره‌ای دانش‌آموزان ایرانی (قسمت دوم: نامزدهای احتمالی)
- بررسی عوامل مربوط به مسمومیت‌های زنجیره‌ای دانش‌آموزان ایرانی (قسمت سوم: واجهه با مواد شیمیایی ناشناخته: نشانه‌ها، راه‌های مقابله و مدیریت مسمومیت‌های احتمالی)
پزشکان برای تشخیص نوع مسمومیت از آزمایش‌های متفاوتی استفاده می‌کنند. گرچه به علت عدم دسترسی مستقیم به بیماران و نمونه‌های آزمایشگاهی نمی‌توان قاطعانه درمورد آنها نظر داد اما به طور کلی آزمایش‌های زیر برای مواجهات تنفسی با مواد شیمیایی ناشناخته پیشنهاد می‌شوند:
-
- شمارش کامل سلول‌های خونی، قند خون، کراتینین، الکترولیت‌ها، میزان اکسیژن خون (اکسیژن شریانی) و آزمایش ادرار
-
- به عنوان آزمایش‌های تکمیلی می‌توان تست‌های عملکرد کبدی و میزان لاکتات را نیز درخواست کرد
-
- عکس قفسه سینه: بر اساس تشخیص پزشک و در صورت نیاز
-
- نوار قلب: بر اساس تشخیص پزشک و در صورت نیاز
یکی از نکات مهمی که باید به آن توجه داشت این مساله است که انجام اقدامات تشخیصی-درمانی بر عهده افراد آموزش دیده خواهد بود. در برخی مسمومیت‌ها پزشکان قادرند با معاینات بالینی اولیه نوع آلودگی احتمالی را تشخیص دهند و ممکن است نیازی به آزمایش‌های دیگر احساس نشود. آزمایش‌های بالینی تنها باید براساس نظر پزشک انجام شوند و بدیهی است که با توجه به نتایج آزمایش‌های اولیه، علائم بیمار و یا نتایج معاینات بالینی، آزمایش‌های تکمیلی با توجه به تشخیص پزشک درخواست می‌شوند.
لازم است بار دیگر تاکید کنیم که به دلیل عدم دسترسی مستقیم به بیماران و نمونه‌های آزمایشگاهی، امکان بررسی و ارجاع بیماران برای آزمایش‌های سم‌شناسی اختصاصی (خون، ادرار یا بزاق) به صورت مجازی ممکن نیست و این قبیل تصمیم‌ها باید حضوری و براساس نوع مواجهه احتمالی و امکانات مراکز درمانی صورت بگیرد. این گزارش تنها به توصیف کلی آزمایش‌های موجود در قبال مواجهه با مسمومیت‌های احتمالی نوشته شده است.
یافته های آزمایشگاهی با توجه به نوع مواجهه
گازهای اعصاب – ترکیبات ارگانوفسفات‌ها
گازهای اعصاب از نظر فرمول شیمیایی مشابه ارگانوفسفات‌ها (از خانواده آفت‌کشها) هستند و مانند دیگر ارگانوفسفات‌ها از طریق مهار آنزیم استیل کولین استراز باعث مسمومیت می‌شوند. این گازها بسته به نوع آن بوهای متفاوتی دارند اما می‌توانند بویی شبیه سیر تولید کنند. رنگ آنها طیفی از بی‌رنگ تا زرد کمرنگ است.
علائم مواجهه استنشاقی: کوچک شدن مردمک‌ها، احساس گیجی، گرفتگی عضلات، افزایش ترشح بزاق، تعریق، آبریزش بینی و ریزش اشک، حالت تهوع، استفراغ، اسهال و درد شکم، احساس تنگی نفس و سرگیجه از علائم مواجهه با ارگانوفسفات‌هاست. در تماس‌های شدیدتر ممکن است تشنج، گرفتگی عضلات، فلج عضلانی، بیهوشی و مرگ رخ دهد.
یافته‌های آزمایشگاهی: کاهش میزان فعالیت کولین استراز پلاسما و گلبول سرخ به تشخیص کمک می‌کند ولی اساس تشخیص مسمومیت با این ترکیبات بر اساس علائم بالینی است. کاهش غلظت اکسیژن خون (O2 saturation) از دیگر راه‌های تشخیص مسمومیت با این گاز است.
همچنین تغییرات غیراختصاصی دیگری مانند افزایش گلبول‌های سفید، تغلیظ خون، افزایش قند خون، کاهش منیزیوم خون و کاهش پتاسیم خون نیز ممکن است دیده شود.
گاز آرسین
گاز آرسین یا هیدروژن آرسنید، گازی بی‌رنگ و با قابلیت اشتعال بالاست. این گاز بویی شبیه سیر یا ماهی گندیده دارد اما حس بویایی انسان در تشخیص سریع و جلوگیری از مواجهه با آن چندان کارا نیست.
علائم مواجهه استنشاقی: علائم شایع پس از مواجهه شامل ضعف، سردرد، سرگیجه، بی‌قراری، احساس تشنگی، لرز یا افزایش دمای بدن، افزایش تعداد ضربان قلب، تهوع، استفراغ، درد شکمی و تنگی نفس هستند. در مواجهات شدید، علائم مسمومیت ۳۰ تا ۶۰ دقیقه پس از مواجهه بروز می کنند. اما ممکن است بروز آنها با تاخیر بین ۲ تا ۲۴ ساعت پس از مواجهه صورت گیرد.
یافته‌های آزمایشگاهی: این گاز می‌تواند سبب ایجاد همولیز یعنی تجزیه و انهدام گلبول‌های قرمز خون شده و بنابراین آزمایش‌های زیر برای تشخیص مسمومیت به گاز آرسین کمک کننده خواهند بود: شمارش کامل سلول‌های خونی و اندازه گیری هاپتوگلوبولین، آزمایش ادرار (هموگلوبینوری)، الکترولیت‌ها (افزایش پتاسیم خون ناشی از همولیز).
در صورت وجود نکروز حاد توبولهای کلیه، اندازه‌گیری سطح کراتینین خون و پروتئین ادرار برای تشخیص لازم است. همچنین در صورت امکان اندازه‌گیری سطح آرسنیک خون و ادرار می‌تواند به تشخیص کمک کند.
سیانید
ترکیبات سیانید در صنایع شیمیایی و همین‌طور به عنوان آفت‌کش استفاده می‌شوند. بوی بادام تلخ می‌تواند یکی از نشانه‌های وجود این گاز باشد.
علائم مواجهه استنشاقی: سوزش چشم و گلو، سردرد، سرگیجه، تنگی نفس، حالت تهوع و استفراغ از علائم مسمومیت با این گاز است. در تماس‌های شدیدتر تشنج، ایست قلبی-عروقی و مرگ نیز رخ خواهد داد.
یافته‌های آزمایشگاهی: اسیدوز متابولیک یعنی کاهش سطح بی‌کربنات مایعات خارج سلولی و پایین آمدن اسیدیته خون اولین راه تشخیص مسمومیت با این گازهاست. به صورت معمول اکسیژن خون نرمال خواهد بود (مگر به دلیل اختلالات تنفسی شدید مانند کوما). اگر سطح لاکتات خون افزایش یافته و میزان سیانید خون یا گلبول سرخ (Red blood cell or plasma cyanide concentration) تغییر کند، متهموگلوبولین در تصمیم برای ادامه درمان با آنتی دوت (پادزهر) کمک می‌کند. گرفتن نوار قلب (ECG) نیز می‌تواند در روند تشخیص مفید واقع شود.
فسژن
فسژن یک گاز جنگی است اما از آن برای تهییه علف‌کش و حشره‌کش نیز استفاده می‌شود. این گاز بی‌رنگ است و بویی شبیه یونجه گندیده یا میوه کپک‌زده دارد.
علائم مواجهه استنشاقی: سوزش شدید مخاطات مجراهای تنفسی و چشم‌ها، سرفه، سوزش گلو، تنگی نفس، حالت تهوع و استفراغ از علائم مسمومیت با آن است.
یافته‌های آزمایشگاهی: اندازه‌گیری میزان اکسیژن خون (اکسیژن شریانی) و اسیدوز تنفسی مهمترین را‌های تشخیص مسمومیت به فسژن است. گرچه در مراحل اولیه بیماری هر دو آزمایش می‌توانند کاملا نرمال به نظر برسند ولی در صورت پیشرفت ریوی، کاهش سطح اکسیژن و اسیدوز تنفسی بروز خواهند کرد. گرفتن عکس قفسه سینه در صورت بروز اِدم ریوی کمک کننده است.
عوارض طولانی مدت جسمی در اثر مواجهه با گازهای شیمیایی
یکی از نگرانی‌های مهم در رابطه با مسمومیت دانش‌آموزان عوارض جسمی طولانی مدت مسمومیت با گازهاست. پرسش بسیاری از والدین این است که آیا ممکن است کودکان آسیب‌دیده در جریان مسمومیت‌های اخیر، در آینده به بیماری‌هایی دچار شوند که منشا آن این مسمومیت‌هاست؟
احتمال بروز عوارض طولانی مدت جسمی به سه عامل بستگی دارد: نوع ماده، میزان مواجهه (غلظت گاز در محیط، مدت زمان هر مواجهه و تعداد دفعات مواجهه) و بیماری‌های زمینه ای فرد مواجهه یافته.
از آنجایی که ما به مصدومان و نمونه‌های آزمایشی دسترسی نداریم و مسئولان نیز گزارش دقیقی در این باره منتشر نکرده‌اند، امکان ارائه پاسخ قطعی امکانپذیر نیست. با این وجود به طور کلی می‌توان گفت: «مواجهات کوتاه مدت با گازهای شناخته‌شده در فضای باز، بویژه برای کسانی که نیاز به بستری شدن و مراقبت‌های پزشکی ویژه نداشته، یا علائم شدیدی نشان نداده‌اند، به احتمال بسیار زیاد عوارض طولانی مدت جسمی ایجاد نخواهد کرد».
به عبارت دیگر عوارض طولانی مدت جسمی تنها در مواجهات طولانی، مکرر و با برخی گازهای بسیار سمی ایجاد می‌شود. لازم است مجددا تاکید کنیم که پاسخ دقیق به این سوال تنها با دسترسی به گزارش‌های دقیق و علمی امکانپذیر است.
این گزارش به مرور زمان تکمیل و به روز خواهد شد.