در سومین قسمت این مجموعه از مقالات بر آنیم که راهکارهایی برای مقابله با مسمومیت در مواجهه و آلودگی با مواد شیمیایی ناشناخته از جمله نشانه‌های آلودگی، راه‌های مقابله و مدیریت مسمومیت‌های احتمالی ارائه کنیم. سپس در ادامه به بررسی برخی از عوامل بالقوه مسمومیت دانش‌آموزان ایرانی می‌پردازیم.
وظیفه خود می‌دانیم که مجددا تاکید کنیم که قصد ما در آیفا بررسی عوامل احتمالی دخیل در مسمومیت زنجیره‌ای دانش‌آموزان براساس شواهد و گزارش‌های ارائه شده از سوی آنها و کادر درمان است. بدیهی است که به دلیل عدم دسترسی مستقیم به بیماران و نمونه‌های آزمایشگاهی، این سلسله گزارش‌ها تنها و تنها براساس منابع علمی موجود در رابطه با استفاده از گازها و عوامل مسمومیت‌زای شناخته‌شده نوشته می‌شود.
بیشتر بخوانید:
- بررسی عوامل مربوط به مسمومیت‌های زنجیره‌ای دانش‌آموزان ایرانی (قسمت اول: مقدمه)
- بررسی عوامل مربوط به مسمومیت‌های زنجیره‌ای دانش‌آموزان ایرانی (قسمت دوم: نامزدهای احتمالی)
راه‌های مواجهه با مواد شیمیایی
مواد شیمیایی می‌توانند از سه راه استنشاقی، گوارشی (خوردن یا آشامیدن) و یا تماس پوستی وارد بدن شوند. این مواد ممکن است به صورت تصادفی مثلا در اثر خطای انسانی و ماشینی یا به صورت عمدی مثلا در عملیات‌های خرابکارانه و تروریستی وارد محیط زندگی افراد شوند.
در گزارش‌های منتشر شده از مسمومیت‌های سریالی دانش آموزان ایرانی، بیشتر به موارد استنشاقی اشاره شده و براساس اطلاعات موجود مواجهات تماسی یا گوارشی گزارش نشده‌اند.
بوی شدید و بخار قابلِ رویت می‌تواند به معنای حضور ماده شیمیایی در هوا باشد، اما وجود این علائم الزاما به معنی خطرناک بودن ماده منتشره نیست. از یک سو وجود بوی شدید یا بخار قابل رویت به معنای خطرناک بودن ماده نیست و از سوی دیگر مواد شیمیایی خطرناک زیادی وجود دارند، که بدون بو یا بخار قابلِ رویتند.
در زمان مواجهه با مواد شیمیایی ناشناخته بهتر است که احتمال خطر آلودگی را در نظر گرفت و اقدامات پیشگیرانه برای جلوگیری از آسیب احتمالی را صورت داد.
علائم مواجهه با مواد شیمیایی
مواجهات خفیف می توانند ابتدائا علائمی مانند اشک ریزش، سوزش چشم، بینی، گلو و راه‌های تنفسی ایجاد کرده و سپس باعث سردرد، سرگیجه، تعرق، تاری دید، درد معده، حالت تهوع، استفراغ و اسهال گردند. پس از قطع تماس با ماده شیمیایی، علائم خفیف معمولاً به سرعت از بین می‌روند.
یادآوری: حتی علائم خفیف ناشی از مواجهه با مواد شیمیایی می‌توانند باعث ایجاد واکنش‌های اضطرابی در افراد شوند.
مواجهات شدید با مواد شیمیایی عوارض جد‌ی‌‌تری مانند تنگی نفس، سرفه، خس‌خس سینه، احساس بی‌حالی یا ضعف را به همراه دارند. در مواجهات شدید با مواد شیمیایی خطرناک، بیهوشی ناگهانی، تشنج و حتی مرگ رخ خواهند داد.
یادآوری: این علائم ممکن است بلافاصله پس از مواجهه با مواد شیمیایی یا با تاخیر و چند ساعت پس از مواجهه بروز کنند.
راه‌های مقابله با مواجهات
- آرامش خود را حفظ کنید.
- مدیران و مسئولان باید فورا با نیروهای امدادی و اورژانس تماس بگیرند.
- اگر در فضای بسته هستید، سریعا از آنجا خارج شده و به فضای باز بروید.
- اگر در فضای باز هستید، سعی کنید بیشترین فاصله را از کانون احتمالی آلودگی بگیرید.
- در مواجهات صرفا استنشاقی (گازها و بخارات)، رفتن به فضای باز و یا دور شدن از محیط آلوده کافی بوده و معمولا اقدام دیگری برای آلودگی‌زدایی نیاز نخواهد بود.
- در مواجهه با مایعات (مواجهات تماسی) و در صورت آلودگی پوست و لباس‌ها باید به سرعت آنها را از تن بیرون آورد و نواحی آلوده پوستی یا در صورت امکان کل بدن و سر و صورت را با میزان زیادی آب و صابون شستشو داد.
- در صورت مواجهه چشمها با مقادیر زیاد گاز یا مایعات شیمیایی، شستشوی آنها با آب فراوان ضروری است.
راه‌های مقابله با انتشار آلودگی
افرادی که فقط در مواجهه با گاز شیمیایی قرار گرفته و به سرعت از کانون آلودگی خارج می‌شوند، به احتمال زیاد لباس یا پوستشان به مواد شیمیایی آلوده نشده و مواد سمی را به دیگران انتقال نخواهند داد. صرفا در مواجهات بسیار شدید با گازها است که احتمال باقی ماندن آن بر روی پوست یا لباس‌ها وجود خواهد داشت.
مسمومیت شیمیایی تنها در صورتی می‌تواند از فردی به فرد دیگر سرایت کند که لباس یا پوست با مقدار زیاد گاز در تماس مستقیم بوده یا به مایع شیمیایی آغشته گردد. در چنین مواردی درآوردن لباس‌های آلوده احتمال انتقال آلودگی را بیش ۸۰-۹۰ درصد کاهش می‌دهد.
باید توجه داشت که پس از بیرون آوردن لباس‌ها و سایر وسایل شخصی مانند ساعت، جواهرات، گل سر، کیف پول، کلید و غیره آنها را از دسترس افراد دیگر خارج کرد، تا امکان گسترش آلودگی به حداقل برسد. بهترین کار این است که همه این وسایل در یک کیسه پلاستیکی در بسته گذاشته شوند.
در مواجهات شدید لنزهای تماسی را باید به سرعت خارج کرد و اما عینک پس از شستشو با آب فراوان قابل استفاده است.
اقدامات تشخیصی-درمانی
انجام اقدامات تشخیصی-درمانی بر عهده افراد آموزش دیده خواهد بود.
در برخی مسمومیت‌ها پزشکان قادرند با معاینات بالینی نوع آلودگی احتمالی را تشخیص دهند. بر اساس نظر پزشک و در ضرورت نیاز آزمایشات تکمیلی مانند آزمایش خون، ادرار و .. انجام خواهند شد.
از دیگر راه‌های تشخیص نوع مسمومیت استفاده از پادزهر است که می‌تواند در موارد حاد برای تشخیص و درمان بکار گرفته شود.
در بیشتر موارد مواجهات خفیف، تنها اقدام لازم دور شدن از کانون مواجهه و در صورت نیاز زدودن آلودگی از پوست، لباس‌ها و وسایل شخصی است. اما در صورتی که مسمومین واکنش‌های شدیدتری (مانند مشکلات تنفسی حاد، تشنج یا کما) نشان دهند، باید تحت مراقبت طولانی قرار گرفته و در بیمارستان بستری شوند.
گازهای اعصاب (مانند گاز تابون ، سارین …)
در مواجهه با مسمومیت‌های اخیر در میان دانش‌آموزان ایرانی بیشترین علائم گزارش شده مرتبط با سیستم‌های گوارشی و تنفسی بودند. سرگیجه، تهوع، استفراغ، گلودرد، دل‌درد، دل‌پیچه، تپش قلب، درد در قفسه سینه، تنگی نفس، آبریزش بینی و سرفه، ضعف، بی‌حالی و بی‌حسی اندام‌ها از جمله علائمی هستند که به تکرار گزارش شده‌اند. علاوه بر این نشانه‌ها برخی از دانش‌آموزان گزارش کردند که پیش از شروع علائم بویی مانند نارنگی یا نعناع استشمام کرده‌اند. برخی دیگر نیز بدون آنکه بوی خاصی را استشمام کنند به یکباره با علائم مسمومیت مواجه شدند. گرچه بدون دسترسی به نمونه‌های آزمایشگاهی نمی‌توان به طور قطع در مورد عوامل آلودگی نظر داد، اما با توجه به نشانه‌های ذکر شده، گازهای اعصاب و دیگر ترکیبات ارگانوفسفات‌ها را می‌توان به عنوان یکی از عوامل احتمالی مسمومیت مدارس در نظر گرفت.
گازهای اعصاب از نظر فرمول شیمیایی مشابه ارگانوفسفات‌ها (از خانواده آفت‌کشها) هستند و مانند دیگر ارگانوفسفات‌ها از طریق مهار آنزیم استیل کولین استراز باعث مسمومیت می‌شوند.
گازهای اعصاب به سهولت از راه‌های تنفسی جذب شده طی چند ثانیه تا دقیقه بعد از مواجهه می‌توانند باعث بروز علائمی مانند آبریزش بینی و تنگی نفس گردند.
گازهای اعصاب به طور معمول از راه پوست جذب نمی‌شوند. تنها احتمال جذب پوستی مواجهه با آنها در حالت مایع یا در غلظت‌های بسیار زیاد است. براساس گزارش‌های موجود از مدارس ایران و کادر درمان، به نظر می‌رسد احتمال مواجهه پوستی و گوارشی این گازها تقریبا وجود ندارد.
گازهای اعصاب از هوا سنگین‌تر هستند و به همین علت میزان مواجهه با آنها در مکان‌های مرتفع کمتر است. اغلب آنها بی‌رنگ و بی‌بو هستند یا بویی شبیه میوه دارند و به همین علت حواس بینایی و بویایی انسان برای شناسایی سریع و جلوگیری از مواجهه با آنها چندان کارآمد نیست.
از گازهای اعصاب در جنگ‌ها (مانند جنگ ایران وعراق، که توسط ارتش عراق استفاده شد) یا عملیات‌های تروریستی (حمله به مترو در توکیو، پایتخت ژاپن در سال ۱۹۹۵) استفاده شده است.
علائم مواجهه: تنگ شدن مردمک چشمها (میوز) معمولا اولین نشانه فیزیکی در مواجهه با دوزهای کم و علامت‌زای این گازهاست. از دیگر علائم مواجهه با گازهای اعصاب می‌توان به تاری دید، سردرد، افزایش ترشح بزاق، تعرق بیش از حد، آبریزش بینی و ریزش اشک چشم، تهوع، استفراغ، اسهال، شکم درد، احساس تنگی نفس و سرگیجه اشاره کرد.
در تماس‌های شدیدتر افراد ممکن است با علائمی چون تشنج، گرفتگی عضلات، فلج عضلانی و بیهوشی مواجه شوند.
برخی علائم مانند خستگی، عصبانیت و اختلال حافظه می‌توانند تا ۶ ماه پس از مواجهات شدید باقی بمانند. موارد بسیار شدید ممکن است به مرگ بیمار بیانجامد.
در صورت مواجهه احتمالی چه باید کرد؟ پاسخ علمی و دقیق به این پرسش در مواجهات احتمالی و بدون حصول اطمینان از نوع آلودگی بسیار دشوار است. در صورت مواجهه با این گازها بهتر است به توصیه‌هایی که در بخش ابتدایی مقاله آمده توجه کنید. با حفظ آرامش محیط را ترک کرده و به فضای باز بروید. با نیروهای امدادی تماس بگیرید و بخش‌هایی از پوست را که در معرض آلودگی قرار داشتند بشویید. در مواجهه با گازهای اعصاب نیازی به شستن کل بدن (بویژه در مکانی که مواجهه رخ داده ) نیست. شستن چشمها در صورت بروز احساس سوزش توصیه می‌شوند.
در مواجهه قطعی با گاز اعصاب، باید لباس‌های و وسایلی را که در تماس احتمالی با گازها بوده از تن درآورد و ترجیحا در داخل کیسه پلاستیکی گذاشت. پس از دور شدن از منبع آلودگی و رفتن به محیط امن (خانه یا بیمارستان) شستشوی سر، موها و بدن توصیه می‌شود. انجام اقدامات درمانی و تخصصی بر عهده نیروهای امدادی، پرستاران و پزشکان خواهد بود.
گاز آرسین
گاز آرسین یا هیدروژن آرسنید یا Arsenic Hydride با فرمول شیمیایی AsH3، گازی بی‌رنگ و با قابلیت اشتعال بالاست. این گاز بویی شبیه سیر یا ماهی گندیده دارد اما حس بویایی انسان در تشخیص سریع و جلوگیری از مواجهه با آن چندان کارا نیست.
آرسین به سهولت از راه‌های تنفسی جذب می‌شود ولی جذب پوستی آن بسیار ناچیز است. به عبارت دگر راه اصلی مواجهه با این گاز «استنشاقی» است. از آنجایی که آرسین از هوا سنگین‌تر است، احتمال مواجهه با آن در مکان‌های مرتفع کمتر است.
در گذشته ارتش آلمان از گاز آرسین به عنوان سلاح شیمیایی در جنگ جهانی اول استفاده کرده است و امروزه نیز در صنعت(مانند صنایع الکترونیکی) و معدن از آن استفاده می‌شود.
گاز آرسین استنشاق شده به سرعت از راه ریه‌ها جذب و به جریان خون و گلبول‌های قرمز وارد می‌گردد. این مساله می‌تواند سبب مرگ گلبول‌های قرمز (همولیز) شده و از آنجایی که نقش اصلی آنها در بدن رساندن اکسیژن به سلول‌ها و بافت‌هاست، بدن دچار کمبود اکسیژن (هیپوکسی) می‌شود.
علائم مواجهه: علائم شایع پس از مواجهه شامل ضعف، سردرد، سرگیجه، بی‌قراری، احساس تشنگی، لرز یا افزایش دمای بدن، افزایش تعداد ضربان قلب، تهوع، استفراغ، درد شکمی و تنگی نفس هستند. در مواجهات شدید، علائم مسمومیت ۳۰ تا ۶۰ دقیقه پس از مواجهه بروز می کنند. اما ممکن است بروز آنها با تاخیر بین ۲ تا ۲۴ ساعت پس از مواجهه صورت گیرد.
در نهایت و به ویژه در مواجهات شدیدتر، به دلیل همولیز، باعث هموگلوبینوری ( تغییر رنگ ادرار به قرمز، نارنجی یا قهوه‌ای)، زردی ، نارسایی کلیه ها و… خواهند شد.
در صورت مواجهه احتمالی چه باید کرد؟ پاسخ علمی و دقیق به این پرسش در مواجهات احتمالی و بدون حصول اطمینان از نوع آلودگی بسیار دشوار است. در صورت مواجهه با این گاز بهتر است به توصیه‌هایی که در بخش ابتدایی مقاله آمده توجه کنید. با حفظ آرامش محیط را ترک کرده و به فضای باز بروید. با نیروهای امدادی تماس بگیرید و بخش‌هایی از پوست را که در معرض آلودگی قرار داشتند بشویید. گاز آرسین از طریق پوست جذب نمی‌شود ولابه‌لای موها یا داخل لباس باقی نمی‌ماند ( یا بسیار کم باقی می‌ماند). بنابراین در موارد مواجهه با این گاز نیازی به آلودگی زدایی، شستن دست وسرو صورت یا در آوردن البسه نیست.
توجه: اگر احتمال مواجهه همزمان با چند گاز می‌رود، تصمیم به اقدامات احتیاطی و آلودگی‌زدایی باید با در نظر گرفتن تمامی موارد احتمالی صورت گیرد. انجام اقدامات درمانی و تخصصی برعهده نیروهای امدادی، پرستاران و پزشکان خواهد بود.
این گزارش به مرور زمان تکمیل و به روز خواهد شد.