بررسی عوامل مربوط به مسمومیت‌های زنجیره‌ای دانش‌آموزان ایرانی (قسمت اول: مقدمه)

مسمومیت زنجیره‌ای دانش‌آموزان ایرانی که از اوایل آذرماه امسال در قم آغاز شد و دامنه آن به شهرهای دیگر ایران رسید، توجه بسیاری را به وضعیت سلامت کودکان و سیاست‌های محافظتی دولتی در ایران جلب کرده است. براساس آمار رسمی اعلام شده از سوی محمدحسن آصفری، عضو کمیته حقیقت‌یاب مجلس برای بررسی علت مسمومیت دانش‌آموزان، تا نیمه اسفندماه سال جاری بیش از پنج هزار دانش‌آموز که اغلب آنها دختران بودند به دلایل نامشخصی مسموم شده‌اند. به گفته وی موارد مسمومیت در ۲۳۰ مدرسه و در ۲۵ استان کشور گزارش شده است اما تاکنون نوع سموم و عاملان این اقدامات مشخص نشده است.

پیشتر نیز مقامات رسمی جمهوری اسلامی از تلاش برای شناسایی منشاء مسمومیت‌ها و عاملان آن سخن گفته‌اند، اما با گذشت قریب به سه ماه از آغاز این وقایع، تاکنون هیچ اطلاعات مشخصی درباره علل مسمومیت و نوع سموم منتشر نشده است. همچنین با توجه به تجربیات حادثه‌دیدگان، نشانه‌های بروز بیماری و گزارش‌های بالینی کادر درمان از علائم مسمومیت، به نظر می‌رسد که نوع گازهای استفاده شده در این حوادث یکسان نبوده است. از سوی دیگر برخی در تلاش بودند که این مسمومیت‌ها را صرفا نوعی «اختلال روان‌تنی جمعی» بخوانند، اما با وجود علائم گزارش شده و تایید مقامات دولتی، این مساله مردود و از عوامل مربوط به این وقایع حذف شده است.

دکتر یونس پناهی، معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، روز شنبه پنجم اسفندماه سال ۱۴۰۱ به خبرنگاران گفت که این مسمومیت‌ها به عمد صورت گرفته است. با این حال تنها چند ساعت پس از انتشار این گزارش وی اظهارات خود را اصلاح کرد و گفت: «آنچه از بنده درباره علل بیرونی این مسمومیت‌ها و عمدی بودن آنها نقل شده مورد تایید نیست و نقل قول دقیقی هم صورت نگرفته است.»

روزنامه «پیام ما» روز دوشنبه هشتم اسفندماه با ارائه گزارشی از این حوادث به نقل از معاون وزیربهداشت، درمان و آموزش پزشکی نوشته است «پس از مسمومیت چندین‌باره دانش‌آموزان در مدارس قم، مشخص شد افرادی دوست داشتند که تمامی مدارس، به خصوص مدارس دخترانه تعطیل شوند.» این رسانه همچنین به نقل از علیرضا منادی، رئیس کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی، دلیل این مسمومیت‌های زنجیره‌ای را به اعتراضات اخیر مرتبط دانسته است. وی به خبرنگاران گفته است: «معلوم نیست چرا کسانی که به دنبال اغتشاش در ماه‌های گذشته بودند اکنون به عمد دنبال به تعطیلی کشاندن مدارس دخترانه هستند.»

همچنین این رسانه در گزارش خود آورده است که با تکرار این حوادث و ورود دادستان کل کشور و وزارت اطلاعات برای پیگیری موضوع، حساسیت این مسئله بالا رفت و اما همایون سامه نجف‌آبادی، عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس ضمن تایید عمدی بودن مسمومیت‌ها گفته که هرچند وزیر اطلاعات وارد این پرونده شده اما هنوز گزارشی به مجلس ارائه نشده است.

در همین راستا خبرگزاری ایسنا روز سه‌شنبه نهم اسفندماه به نقل از دکتر بهرام عین‌اللهی، وزیر بهداشت در گزارش خود نوشت: «سم بسیار خفیفی باعث مسمومیت خفیف در دانش‌آموزان شده که البته عوارضی ایجاد نکرده است.» وی همچنین در پاسخ به خبرنگاران اعلام کرد کمیته ویژه‌ای مامور تحقیق در این رابطه شده اما بررسی اینکه سم از کجا می‌آید و بررسی تعمدی بودن این حوادث «در حد وزارت بهداشت نیست».

 

حوادث مشابه در سایر کشورها

مسمومیت سریالی دختران دانش‌آموز در افغانستان

گزارش‌های متعددی از مسمومیت دانش‌اموزان دختر در افغانستان از سال ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۴ شمسی منتشر شده است. به عنوان مثال در گزارش خبرگزاری CNN در سال ۱۳۹۱ آمده است ک بیش از ۱۴۰ دانش‌آموز دختر و معلمان آنها پس از نوشیدن آب آلوده به مواد شیمیایی، مسموم شدند. در گزارش دیگری از این خبرگزاری در تابستان ۱۳۹۴ به مسمومیت بیش از سیصد دانشجوی دختر در اثر استنشاق یک گاز مرموز اشاره شده است. براساس یافته‌های موجود در مجموع هزاران دختر محصل و معلمان آنها به طرق مختلف در آن دوران مسموم شدند. به نظر می‌رسد هدف این مسمومیت‌ها ایجاد ترس در دختران محصل و بازداری آنها از تحصیل بوده؛ امری که با سرکار آمدن طالبان به صورت رسمی در ماه‌های گذشته به وقوع پیوست.

مسمومیت سریالی دانشجویان در کوزوو

در دوم فروردین ماه ۱۳۶۹ (۲۲ مارس ۱۹۹۰) هزاران دانشجوی اهل کوزوو بر اثر استنشاق یک گاز مرموز مسموم شدند. استفراغ، تشنج شدید، التهاب چشم‌ها و صورت از علائم این مسمومیت اعلام گردید. از آنجایی که اطلاعات دقیق در این باره منتشر نشد، این مسمومیت را «بیماری مرموز» نامیدند. این بیماری تا پایان آن سال میلادی ادامه یافت و بیش از هفت هزار نفر از آلبانیایی‌تبارهای کوزوو به این بیماری مبتلاء شدند. از آنجایی که این رویداد در بحبوحه تنش در پادشاهی یوگسلاوی رخ داد، پزشکان اهل آلبانی و صربستان دلایل متفاوتی در این باره ارائه کردند و حتی برخی آن را نوعی اختلال روان‌تنی نامیدند. با این حال برخی پزشکان خارجی علائم این بیماری را به مسمومیت خفیف ناشی از ارگانوفسفات‌ها (گازهای اعصاب) تشبیه کردند.

ما در آیفا قصد داریم که به بررسی این مساله براساس شواهد و گزارش‌های ارائه شده از سوی دانش‌آموزان و کادر درمان، بپردازیم. بدیهی است که به دلیل عدم دسترسی مستقیم به بیماران و نمونه‌های آزمایشگاهی، این گزارش تنها و تنها براساس منابع علمی موجود در رابطه با استفاده از گازها و عوامل مسمومیت‌زای شناخته‌شده نوشته می‌شود.

این گزارش به مرور زمان تکمیل و به روز خواهد شد.