پیشتر اشاره کردیم که مساله اپیدمی کووید در ایران به دلایلی متعددی مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. نخست آنکه ایران از جمله اولین کشورها پس از چین بود که همه‌گیری این ویروس در آن آغاز و تبدیل به یکی از کانون‌های اصلی برای پخش ویروس در خاورمیانه و سایر نقاط دنیا شد. تاخیر در بکارگیری اقدامات پیشگیرانه در بستن موقت اماکن عمومی با تراكم بالای جمعیت از جمله مساجد در قم و سایر فضاهای سرپوشیده و سرباز مانند مراکز خرید، رستوران‌ها و ورزشگاه‌ها در سایر شهرها مانند تهران، گیلان، مازندران که کانون همه‌گیری در موج اول بودند سبب گردید که آمار ابتلا، بستری و مرگ ناشی از بیماری در این کشور در مقایسه با کشورهایی با امکانات و جمعیت مشابه بالاتر رود. عدم شفافیت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ایران در نشر آمارهای استانی مربوط به ابتلا و فوت ناشی از کووید-۱۹ از دیگر عواملی بود که حساسیت جامعه پزشکی جهانی را نسبت به وضعیت این کشور بالا برد و در عین حال کار تحليل روند شیوع بیماری در استان‌های مختلف را برای محققين مستقل دشوار ساخت.
در ادامه این سلسله از مقالات بر آنیم تا با استناد به مقاله دکتر ماهان غفاری، پژوهشگر دانشگاه آکسفورد بریتانیا و همکارانش به درک بهتری از روند شروع و پخش کووید-۱۹ در ایران برسیم. در بخش دوم به روش‌های مطالعه و نتایج به دست آمده از سوی این تیم تحقیقاتی می‌پردازیم.
بیشتر بخوانید:
در نخستین مرحله محققان کوشیدند تا با جمع‌آوری داده‌های مربوطه از منابع مختلف مانند بانک اطلاعاتی دانشگاه جان هاپکینز آمریکا، وزارت بهداشت و همینطور سازمان ثبت احوال ایران، به آمار دقیقی از تعداد درگذشتگان ناشی از ابتلا به کووید-۱۹ دست یابند. هرچند با توجه به آنچه در قسمت اول این سلسله مقالات گفته شد، به دلیل سیاست‌های اعمال شده از سوی مقامات جمهوری اسلامی، این مرحله با مشکلات زیادی همراه بود.
در مرحله بعد محققان به تجزیه و تحلیل توالی‌های ژنتیکی ویروس از نمونه‌های جمع‌آوری شده در سطح جهانی و از ایران، از جمله از مسافرانی که در آغاز انتشار ویروس به ایران وارد یا از ایران خارج شده بودند، پرداختند. این مرحله که به آن مطالعه تبارزایی یا فیلوژنتیک گفته می‌شود به محققان کمک می‌کند تا با کمک مدل‌های آماری چگونگی گسترش و تکامل ویروس را بررسی کرده و به نخستین توالی ژنتیکی ویروس در آغاز همه‌گیری آن دست یابند. از آنجایی که برخلاف موجودات پرسلولی و پیچیده، ژنوم (ماده ژنتیکی) بسیاری از ویروس‌ها از جمله ویروس کرونا به سرعت در حال تغییر است، بررسی این تغییرات به درک درست محققان از تکامل عملکرد ویروس، نوع و شدت بیماری‌زایی آن کمک می‌کند.
در مرحله بعد این گروه تحقیقاتی به تخمین تعداد مبتلایان در ایران (براساس روش شیوع نقطه‌ای) با استفاده از داده‌های سفرهای هوایی پرداختند. این امر به آنان کمک کرد که با بررسی پروازها از فرودگاه‌های اصلی ایران و کشورهای همسایه ایران تعداد مسافران ناقل به ویروس را تخمین بزنند و بتوانند مستقل از بررسی ژنومی به تخمين زمان شروع همه گیری در ایران برسند. آنان مواردی را چون دوره نهفتگی بیماری، تاخیر در تشخیص و سایر عواملی که سبب می‌گردد فرد ناقل به عنوان مبتلا در نظر گرفته نشود، در محاسبات خود در نظر گرفتند. در نتیجه، آنان براساس اطلاعات موجود درباره‌ی تعداد تایید شده موارد مثبت کووید از ایران که در کشورهای دیگر شناسایی شده، توانستند تعداد کل افراد واگیر را در آن زمان در ایران تخمین بزنند.
آنان همچنین با بررسی سفرهای ورودی از چین طی یک بازه یکماهه، یعنی از زمانی که چین اولین گزارش رسمی در مورد مبتلایان به کووید-۱۹ را اعلام کرد (۲ بهمن ۱۳۹۸) تا زمان شروع اپیدمی در ایران، احتمال ورود ویروس از طریق ناقلان یا مبتلایان را از فرودگاه‌های اصلی چین بررسی کردند.
در پایان پژوهشگران با کمک یک مدل ریاضی به نام SEIR (Susceptible-Exposed-Infectious-Recovered) به بررسی روند پیشرفت بیماری در ایران پرداختند. در این مدل ریاضی که در بررسی همه‌گیری بیماری‌های عفونی مورد استفاده قرار می‌گیرد از داده‌های تعداد افراد ناقل، تعداد افراد مبتلا و تعداد افراد حذف شده (مصون یا فوت‌شده) برای پیش‌بینی روند گسترش عفونت در جامعه استفاده می‌شود.
تصویر زیر مشخصات اپیدمیولوژیک و دموگرافیک موارد تایید شده کووید-۱۹ را در ایران در طول زمان نشان می‌دهد. (A) تعداد کل مبتلایان تایید شده در استان‌های ایران در ۲۲ مارس ۲۰۲۰ مصادف با سوم فروردین ماه ۱۳۹۹ (آخرین روزی که وزارت بهداشت ایران موارد روزانه در سطح استانی را منتشر کرد). (B) تعداد بیماران بستری تایید شده (آبی تیره) و بیماران سرپایی (آبی روشن). خطوط قرمز تعداد تست‌های روزانه گرفته شده در طول زمان را نشان می‌دهد. فلش‌های عمودی نشانه برخی از مداخلات یا تغییرات عمده سیاست‌های دولتی از جمله قرنطینه و بازگشایی مراکز عمومی است.
روش‌های یاد شده سبب شد تا این گروه تحقیقاتی بتوانند شیوع و تأثیر کووید-۱۹ در ایران را بررسی کرده و ویژگی‌های ژنتیکی ویروس را درک کنند. آنها همچنین توانستند تعداد مرگ و میرهای ناشی از ابتلا به کووید-۱۹ را در زمان‌های متفاوت و براساس نوع سیاستگذاری‌های عمومی در حوزه سلامت و درمان ارزیابی کنند.
نتایج حاصله با استفاده از دو روش مستقل تحليل فیلوژنتیک و اپیدمیولوژیک مبتنی بر داده های ناقلین بیماری که از ایران به سایر کشورها سفر داشتند، حاکی از آن است که نخستین موارد ابتلا در اوایل دیماه ۱۳۹۸ اتفاق افتاده، اما اولین موارد ثبت شده‌ی ابتلا به ویروس در ۳۰ بهمن ماه ۱۳۹۸ در قم بوده و تعداد مبتلایان دو نفر گزارش شده است. تنها در فاصله کوتاهی پس از اعلام اولین موارد ابتلا، در نهم اسفندماه همان سال سازمان جهانی بهداشت اعلام کرد که حدود ۱۰۰ نفر از مبتلایان تایید شده از ایران به دیگر کشورها سفر کرده‌اند. با این حال آمار وزارت بهداشت در همان تاریخ ۳۸۸ مورد در سرتاسر کشور بود. عدم به موقع شناسایی اولین موارد ابتلا سبب گردید تا ویروس کرونا در نقاط مختلف این کشور پخش شده و به افزایش سریع تعداد بیماران بیا‌نجامد.
انستیتو پاستور ایران، به عنوان یکی از مهمترین پایگاه‌های تحقیقات پزشکی در ایران، در زمان شروع اپیدمی قادر بود روزانه تنها چند صد آزمایش پی‌سی‌آر (واکنش زنجیره‌ای پلیمراز برای تشخیص وجود ویروس براساس ماده ژنتیکی) انجام دهد. در اواخر اسفندماه همان سال دولت چین چندین محموله تجهیزات فوریت‌های پزشکی را به همراه بیش از دویست هزار کیت‌های تست کووید-۱۹ به ایران ارسال کرد. با این حال برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که ایران تنها ۱۰ درصد از موارد دارای علائم را در موج اول بیماری گزارش کرده است. این کشور در بهار سال ۱۳۹۹ اولین موج بیماری را تجربه کرد و از آنجایی که موارد گزارش شده بیماری کمتر از افراد علامت‌دار بود، گمانه‌زنی‌هایی در مورد عدم شفافیت و دستکاری اطلاعات شکل گرفت. ایران در نخستین ماه‌های شیوع کووید-۱۹ از بستن مراکز پرخطر یعنی مدارس، فروشگاه‌ها و سایر مکان‌های عمومی شلوغ سرباز زد و این مساله سبب شد تا موج دوم بیماری به سرعت کشور را در بر گیرد.
تحلیل مولکولی توالی‌های ژنتیکی ویروس نیز حاکی از آن است که مواردی از افراد ناقل یا مبتلا در اوایل شیوع بیماری به ایران سفر کرده و کووید-۱۹ را به داخل مرزهای این کشور آورده‌اند. گرچه تعداد این افراد زیاد نبوده، اما به دلیل گستردگی جغرافیا، آنها ویروس را در مکان‌های متفاوتی پخش کردند. همچنین ایران به عنوان یکی از اولین کشورهای آلوده به ویروس کووید-۱۹ صادرکننده آن به سایر کشورها از جمله کانادا، یالات متحده، استرالیا، نیوزیلند و غیره از طریق مسافران ناقل یا مبتلا بوده است. براساس گزارش‌های منتشر شده از سوی سازمان جهانی بهداشت، ایران احتمالا در شیوع کرونا در جهان نقش داشته است.
همچنین بررسی گزارش‌های مرگ و میر فصلی که در سازمان ثبت احوال ایران درج شده نشان می‌دهد که تعداد درگذشتگان در فصل زمستان ۱۳۹۸ در پنج استان مرکزی و شمالی ایران (قم، گیلان، گلستان، قزوین و مازندران) ۲۴ درصد افزایش یافته است. در فصل بهار سال ۱۳۹۹ نیز در ۲۸ استان ایران نرخ مرگ ومیر رشدی ۲۲ درصدی داشته است. تخمین زده می‌شود که در مجموع بیش از ۲۲ هزار مورد فوتی اضافه در این دوره نسبت به سال پیش از آن گزارش شده است.
همچنین نتایج نشان می‌دهد که اقدامات مداخله‌ای غیردارویی، مانند قرنطینه سراسری، پوشش اجباری صورت، فاصله گذاری اجتماعی و سایر پروتکل‌های بهداشتی در کاهش شیوع ویروس موثر بوده است. با این حال عدم سیاستگذاری درست در این باره که با بازگشایی مکان‌های عمومی مانند مدارس، مراکز خرید و دیگر مکانها همراه بود سبب شد که ایران موج دوم کووید را تجربه کند. سیاست‌ها و تصمیمات پیشگیری و درمانی که از سوی مقامات رسمی ایران ابلاغ و اجرا گردید سبب شد که ایران در سطح جهانی به عنوان یکی از کشورها با بالاترین میزان ابتلا و مرگ ومیر به نسبت جمعیت و امکانات آن شناخته شود.
در بخش بعدی این سلسله مقالات به جمع‌بندی داده‌ها و اهمیت تحقیقات این چنینی می‌پردازیم