بررسی عوامل مربوط به مسمومیت‌های زنجیره‌ای دانش‌آموزان ایرانی (قسمت دوم: نامزدهای احتمالی)

در دومین قسمت این سلسله از مقالات بر آنیم که براساس داده‌های موجود عوامل مسمومیت‌زای احتمالی را معرفی کرده و به برخی از سوالات مطرح شده پاسخ دهیم.

وظیفه خود می‌دانیم که مجددا تاکید کنیم که قصد ما در آیفا بررسی عوامل احتمالی دخیل در مسمومیت زنجیره‌ای دانش‌آموزان براساس شواهد و گزارش‌های ارائه شده از سوی آنها و کادر درمان است. بدیهی است که به دلیل عدم دسترسی مستقیم به بیماران و نمونه‌های آزمایشگاهی، این سلسه گزارش‌ها تنها و تنها براساس منابع علمی موجود در رابطه با استفاده از گازها و عوامل مسمومیت‌زای شناخته‌شده نوشته می‌شود.

الگوریتم تشخیص بالینی قرار گرفتن در معرض سلاح های شیمیایی که در وبسایت UpToDate (یک مرجع علمی و پزشکی معتبر براساس شواهد و مستدلات علوم پایه و تحقیقات پزشکی) منتشر شده الگوی مناسبی برای متخصصان امر است. در این الگوریتم علائم بالینی مسمومیت و مواد شیمیایی مرتبط به آن، به عنوان یک مرجع تشخیصی برای کارشناسان بررسی و ارائه شده است.

همچنین براساس داده‌های منتشر شده از سوی قربانیان مسمومیت‌های سریالی اخیر در ایران می‌توان عوامل احتمالی را به چند گاز خاص مرتبط دانست که اغلب به عنوان آفت‌کُش استفاده شده یا در صنایع شیمیایی تولید و مصرف می‌گردند. ترکیبات ارگانوفسفات، تابون، سولفید هیدروژن، سیانور (سیانید هیدروژن) و فسژن از جمله نامزدهای احتمالی این مسمومیت‌ها به شمار می‌روند.

جدول زیر به شرح علائم مواجهه استنشاقی، بو، رنگ، گروه شیمیایی و نوع گازها می‌پردازد.

بجز موارد مطرح شده که می‌توانند در تشخیص و درمان این مسمومیت‌ها موثر واقع شوند، پرسش‌هایی نیز از سوی مردم و مسئولان مطرح شده که در این بخش از این مقاله به آنها می‌پردازیم.

پرسش: آیا ماسک‌های جراحی و یا ماسک‌های فیلترداری مانند N95 و N99  می‌توانند آسیب‌های ناشی از مواجهه با گازهای سمی را کاهش دهند؟ آیا این ماسک‌ها از افراد در برابر این گازها محافظت می‌کنند؟

پاسخ: جواب این پرسش متاسفانه منفی است. ماسک‌های پزشکی و سایر ماسک‌های دارای فیلتر تنها برای مواجهه با ذرات پخش شده در هوا طراحی شده‌اند. این ماسک‌ها به هیچ عنوان قادر نیستند که از افراد در مقابل گازهای شیمیایی محافظت کنند. از آنجایی که گازهای شیمیایی مولکول‌های کوچکی هستند که به راحتی از منافذ و سطوح مختلف عبور می‌کنند، از این ماسک‌ها نیز عبور کرده و فرد را دچار مسمومیت می‌کنند. برای محافظت در برابر گازهای شیمیایی و سمی باید از ماسک‌های فیلتردار مخصوص آن گاز استفاده کرد. در نتیجه چنانچه عوامل مسمومیت در مدارس ایران «مواجهه با گازهای سمی» قلمداد گردد، استفاده از ماسک نباید به عنوان یک روش محافظتی توصیه شود.

پرسش: آیا براساس گزارش خبرگزاری تسنیم، مواجهه با نفتا را می‌توان به عنوان یکی از عوامل بروز مسمومیت‌های سریالی در مدارس ایران در نظر گرفت؟

پاسخ: نفتا یکی از مشتقات نفت خام و در واقع مخلوطی از ترکیبات هیدروکربنی است که به عنوان سوخت یا حلال استفاده می‌شود. نفتا کمی از بنزین سبک‌تر و فرارتر است و نباید آن را با نفت خام (پترول) یا نفت سفید (یا نفت چراغ که در گذشته به عنوان سوخت در منازل استفاده می‌شد) اشتباه گرفت.

رضا کریمی صالح، معاون فرماندار پردیس روز دوازدهم اسفندماه در مصاحبه با خبرگزاری تسنیم عامل مسمومیت دانش‌آموزان را «پارک شدن تانکر حامل سوخت نفتا در مجاورت مدرسه» خواند. اما این ادعا تا چه اندازه درست است؟

در واقع، فرض بر این است که نفتای موجود در تانکری که در کنار دیوار مدرسه پارک شده، به علت باز بودن در مخزن آن، سبب مسمومیت دانش آموزان مدرسه شده است. یعنی بخارات مایع نفتا باید از دریچه مخزن تانکر پارک شده در کنار دیوار مدرسه خارج شوند، از روی دیوار مدرسه گذر کنند، به داخل حیاط و یا حتی داخل کلاس های مدرسه بروند و در زمان مواجهه دانش‌آموزان، چنان غلظتی داشته باشند که باعث مسمومیت آنها گردند.

چنین فرضی به لحاظ علمی بسیار دور از ذهن و ناممکن است. نخست آنکه هر چند نفتا فرارتر از بنزین است، اما برای آنکه غلظت آن، حتی در مجاورت منبع آلودگی، به حد مسمومیت برسد باید آن را با حرارت گرمتر و فرارتر کرد یا با دستگاه در هوا اسپری نمود. به عبارت دیگر غلظت نفتای تبخیر شده از تانکر سوخت برای ایجاد مسمومیت کافی نیست. علاوه بر آن افراد می‌توانند بوی نفتا را در حتی در غلظت‌های قابل قبول در محیط‌های کاری مربوطه (غلظتی معادل ۱۰ درصد دوز قابل قبول برای ۸ ساعت مواجهه شغلی) حس کنند. در نتیجه می‌توان چنین گفت که اگر مسمومیت دانش‌آموزان علتی چون نفتا داشته، تعداد زیادی از آنان پیش از آنکه میزان مواجهه به حد علامت‌زا و خطرناک برسد، متوجه وجود آن می‌شدند. به علاوه بخارات نفتا حدود ۳.۸۵ مرتبه از هوا سنگین‌تر است و به همین علت و سایر عوامل ذکر شده، احتمال آنکه بخارات نفتای خارج شده از دریچه مخزن تانکر مجاور دیوار، بتواند در غلظت‌های بالا به داخل مدرسه نفوذ کند به صفر می‌رساند.  

پرسش: آیا براساس ادعای رئیس کمیسیون آموزش مجلس شورای اسلامی، مواجهه با نیتروژن را می‌توان از عوامل مسمومیت سریالی دانش‌آموزان ایرانی در نظر گرفت؟

پاسخ: در گزارش خبرگزاری ایرنا مورخ روز نهم اسفندماه سال جاری به نقل از علیرضا منادی سفیدان، رئیس کمیسیون آموزش، تحقیقات و فناوری در مجلس شورای اسلامی آمده است که گاز نیتروژن در سم منتشر شده در مدارس وجود داشته و یکی از عامل مسمومیت دانش‌آموزان در قم و بروجرد بوده است. وی همچنین یادآور شد که این نتایج براساس بررسی‌های ۳۰ نفر از متخصصان وزارت بهداشت ارائه شده است.

برای بررسی این مورد ابتدا لازم است درباره گاز نیتروژن (ازت یا N2) بیشتر بدانیم. نیتروژن از گروه گازهای خنثی است و با وجود اینکه گازی سمی محسوب نمی‌شود، اما در غلظت‌های بالا می‌تواند سبب خفگی و مرگ ‌گردد. ترکیبات موجود در هوای کره زمین به ترتیب ۷۸ درصد گاز نیتروژن، ۲۱ درصد گاز اکسیژن و حدود یک درصد سایر گازها از جمله بخار آب، آرگون، دی‌اکسید کربن و دیگر گازهاست. بنابراین از آنجایی که گاز نیتروژن به طور طبیعی در هوای تنفسی موجود است، در حالت معمول نمی‌تواند به عنوان عامل مسمومیت در نظر گرفته شود.

با این حال اگر غلظت گاز نیتروژن بسیار بیشتر از میزان معمول شده و جایگزین اکسیژن هوا گردد، می‌تواند باعث بروز علائم کمبود اکسیژن شود. در واقع، نیتروژن در غلظت‌های بالای ۷۸ درصد باعث خواهد شد به ما اکسیژن کمتری برسد و تنها در غلظت‌های «بسیار بالا» باعث «خفگی» می‌شود.

اگر اکسیژن هوای تنفسی به کمتر از ۱۶ درصد برسد، فرد دچار احساس گیجی کرده و ضربان قلب افزایش می‌یابد. اگر غلظت اکسیژن تنفسی به کمتر از ۱۰ درصد برسد امکان بی‌هوشی و مرگ افزایش می‌یابد. چنین شرایطی صرفا در فضاهای کاملا سربسته که جریان هوا محدود است و در شرایط خاص ایجاد می‌شوند. به عنوان مثال در صنعت و در مخازن نیتروژن که جریان هوا در آن به صورت معمول وجود ندارد احتمال مسمومیت با نیتروژن وجود دارد، اما در محیط‌های عمومی همچون مدرسه امکان مسمومیت با گاز نیتروژن امکان‌پذیر نیست. در نتیجه چنین سناریویی کاملا اشتباه و چنین فرضی باطل است. 

این گزارش به مرور زمان تکمیل و به روز خواهد شد.